Μάθημα : ΟΔΥΣΣΕΙΑ (Α1, Α2)

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΣΚΕΛΟΥΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ-ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ ΑΘΗΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΗΛΕΜΑΧΟ

Πηγές: Διαπολιτισμικό Γυμνάσιο Ευόσμου και gym-peir-spartis.lak.sch.gr

ΕΝΟΤΗΤΕΣ-ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΙ

• 1- Η προετοιμασία και η μετάβαση της Αθηνάς στην Ιθάκη (στ. 109-117)
• 2-Οι πρώτες εικόνες της Αθηνάς από το παλάτι (στ. 118-126)
• 3-Οι σκέψεις του Τηλεμάχου (στ. 127-134)
• 4-Το καλωσόρισμα και η φιλοξενία της Αθηνάς από τον Τηλέμαχο (στ.134-161)
• 5-Η είσοδος των μνηστήρων στην αίθουσα του παλατιού και το συμπόσιό τους (στ.162-173).

ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ:

• Στην πρώτη ενότητα του αποσπάσματος, παρακολουθούμε μια ΤΥΠΙΚΗ ΣΚΗΝΗ: Τη σκηνή προετοιμασίας ενός ταξιδιού. Η Αθηνά φοράει τα απαραίτητα εξαρτήματά της. Τα υπέροχα, χρυσά και μαγικά σανδάλια της, που θα τη βοηθήσουν στο ταξίδι και το δυνατό, χάλκινο και βαρύ κοντάρι της  που χρησιμοποιεί στις μάχες της. Στη συνέχεια, με εκπληκτική ταχύτητα (παραμυθιακό στοιχείο),  βρίσκεται αμέσως έξω από την πόρτα της αυλής του παλατιού. Με τον ίδιο τρόπο, θα παρακολουθήσουμε, λίγο αργότερα, τον Ερμή να προετοιμάζεται για το δικό του ταξίδι στην Καλυψώ.

• Στ. 118-119: Η Αθηνά μεταμορφώνεται σε άνθρωπο και συγκεκριμένα στον Μέντη, παλιό φίλο του Οδυσσέα. Ο λόγος που η Αθηνά επιλέγει να μεταμορφωθεί είναι γιατί δεν θέλει λόγω της θεϊκής της υπόστασης, να επηρεάσει τον Τηλέμαχο στην απόφασή του, αλλά και γιατί δεν θέλει να την αντιληφθούν οι μνηστήρες. Επιλέγει, λοιπόν, να πάρει τη μορφή ενός παλιού φίλου του πατέρα του, για να κάνει τον Τηλέμαχο να νιώσει πιο οικεία και να του «γνωρίσει» την ένδοξη μορφή του Οδυσσέα, που ουσιαστικά δεν τον είχε γνωρίσει ποτέ.

Οι θεοί μπορούν να εμφανιστούν στους ανθρώπους με 3 τρόπους:

• Με ενανθρώπιση: Μεταμορφώνονται σε ανθρώπους, όπως στο συγκεκριμένο σημείο.(ΔΕΝ ΤΗΝ ΜΠΕΡΔΕΥΩ ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟ)
• Με θεϊκή επιφάνεια: Εμφανίζονται ως θεοί
• Αθέατη θεϊκή βοήθεια: Οι θεοί παρεμβαίνουν, χωρίς να τους βλέπουν οι άνθρωποι.

ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΑ:

• στ. 123: Προοικονομείται η τιμωρία των υπηρετών που πρόθυμα είχαν πάει με το μέρος των μνηστήρων
• στ. 145: Τα όπλα του Οδυσσέα περίμεναν την άφιξη του αφεντικού τους. Προοικονομείται η τιμωρία των μνηστήρων
• στ. 150: Προοικονομείται η μυστική συνομιλία τους
• στ. 171: Ο αοιδός Φήμιος τραγουδάει από ανάγκη(αναγκαστικά) και έτσι προοικονομεί τη σωτηρία του από την οργή του Οδυσσέα, όταν αυτός επιστρέψει.

·  Η πρώτη εντύπωση της Αθηνάς (στ. 120-126):

Η Αθηνά- Μέντης στέκεται στο κατώφλι της εξώπορτας του παλατιού και παρατηρεί την κατάσταση που επικρατεί. Ανεμπόδιστοι οι μνηστήρες σπαταλούν την περιουσία του Οδυσσέα και κινούνται στους χώρους του παλατιού με άνεση: 

• Κάθονται σε τομάρια βοδιών που τα σφάζουν οι ίδιοι. Αυτή η κατάσταση φανερώνει ότι οι μνηστήρες συμπεριφέρονται σαν νοικοκυραίοι.
• Οι υπηρέτες πρόθυμα υπηρετούσαν τους μνηστήρες, φανερώνοντας ότι ένα μέρος του παλατιού είχε πάρει το μέρος. Ωστόσο υπάρχουν και άλλοι, όπως θα φανεί αργότερα, που τους υπηρετούν αναγκαστικά. 
• Εκτός από τη συμπεριφορά των μνηστήρων, η Αθηνά- Μέντης (από ανάγκη).

·  Η πρώτη παρουσίαση του Τηλέμαχου (στ. 127-134):

Την παρουσία του ξένου αντιλαμβάνεται πρώτος ο Τηλέμαχος, ο οποίος εξωτερικά είναι ωραίος σαν θεός (= παρομοίωση). Εσωτερικά παρουσιάζεται από τη μία θλιμμένος, λαχταράει την επιστροφή του πατέρα του, για να διώξει του μνηστήρες και να επανέλθει η τάξη στο παλάτι. Είναι πικραμένος και αδύναμος να αναλάβει πρωτοβουλίες. Αγανακτισμένος με την κατάσταση στο παλάτι. Από την άλλη συνέχεια ταξιδεύει ο νους του και έτσι φανερώνεται η μοναξιά και η θλίψη του. Ονειροπολούσε και γι’ αυτό ξαφνιάστηκε μόλις αντιλήφθηκε την παρουσία του ξένου και έτρεξε να τον υποδεχτεί.

·  

·  Η υποδοχή του ξένου από τον Τηλέμαχο (στ. 134-145): 

• Υποδέχεται πρόθυμα τον ξένο (στ. 136-140). 
• Τον οδηγεί στο μέγαρο του παλατιού και ταχτοποιεί τα πράγματα τουü (στ. 141-144).  Του παραχωρεί τιμητική θέση (στ. 146-148).
• Φροντίζει να δημιουργηθούν οι καλύτερες συνθήκες, ώστε ο ξένος να απολαύσει το φαγητό του (στ. 150-151). 
• Οι υπηρέτες φέρνουν νερό, για να πλυθεί ο ξένος και ύστερα παρατίθεται πλούσιο δείπνο φιλοξενίας, με εκλεκτά φαγητά και άφθονο κρασί (στ. 154-161)

Επίσης μέσα από την φιλοξενία του Τηλέμαχου ξεχωρίζουν τα εξής:

• a) Η ευγενική καταγωγή του Τηλέμαχου, ο οποίος αφήνει στην άκρη τις έγνοιες και τρέχει να τον υποδεχθεί.
• b) Επιλέγει για τον ξένο ένα μέρος παράμερα γιατί ντρέπεται για την κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι.
• c) Δεν θέλει ο ξένος να ενοχληθεί από τη συμπεριφορά των μνηστήρων
• d) Και τέλος θέλει να ρωτήσει τον ξένο για τον πατέρα του.

Προσοχή!!!!! Η επιλογή του Τηλέμαχου να πάρει τον φιλοξενούμενο παράμερα από τους μνηστήρες ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΕΙ την εμπιστευτική συνομιλία που θα ακολουθήσει. 

• Στο απόσπασμα παρουσιάζονται μέρη της ΤΥΠΙΚΗΣ ΣΚΗΝΗΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ

Η φιλοξενία ήταν και είναι ένας από τους ιερότερους και σεβαστότερους θεσμούς. Προστατευόταν από τον Ξένιο Δία ο οποίος και τιμωρούσε όποιον δεν τον σεβόταν. Πίστευαν πως ο ίδιος ο Δίας, μεταμορφωμένος σε ζητιάνο, επισκεπτόταν τα σπίτια, για να ελέγξει κατά πόσον οι άνθρωποι σέβονταν το θεσμό αυτό. Ο θεσμός, βέβαια, είχε και χρηστική αξία, καθώς εκείνη την περίοδο δεν υπήρχαν ξενοδοχεία και μέρη να καταλύει κανείς στα ταξίδια του.

• 1. ΕΓΚΑΡΔΙΑ ΥΠΟΔΟΧΗ-ΧΕΙΡΑΨΙΑ-ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ
• 2.ΤΑΚΤΟΠΟΙΗΣΗ ΟΠΛΩΝ
• 3. ΛΟΥΤΡΟ ΧΕΡΙΩΝ-ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΟΙΗΣΕΙΣ
• 4. ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΦΑΓΗΤΟΥ
• 5. ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΑΓΩΝΩΝ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΟΥ ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΜΕΝΟΥ
• 6. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΣΚΟΠΟ ΤΟΥ ΤΑΞΙΔΙΟΥ ΤΟΥ
• 7. ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΙΤΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ-ΒΟΗΘΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΣΚΟΠΟΥ ΤΟΥ-ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΔΙΑΜΟΝΗΣ
• 8. ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΔΩΡΩΝ- ΕΠΙΣΦΡΑΓΙΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ ΜΕ ΦΙΛΙΑ ΠΟΥ ΘΑ ΔΕΝΕΙ ΤΟΥΣ ΙΔΙΟΥΣ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΠΟΓΟΝΟΥΣ ΤΟΥΣ.

Το τυπικό της φιλοξενίας:

·  Υποδοχή και πρώτες περιποιήσεις

• Λουτρό
• Το τραπέζι 
• Ερωτήσεις
• Ικανοποίηση του αιτήματος 
• Προσφορά διαμονής
• Προσφορά δώρων

· Το δείπνο του ξένου (στ. 154-161):

Το δείπνο του ξένου είναι γεμάτος εικόνες, με πολλά πρόσωπα και κίνηση. Υπηρεσίες προσφέρουν τα ακόλουθα πρόσωπα:

• 1. Μια παρακόρη = χύνει νερό για να πλύνουν τα χέρια ο ξένος και ο οικοδεσπότης.
• 2. Η σεβαστή κελάρισσα = φέρνει ψωμί και φαγητά.
• 3. Ο τραπεζάρχης = έκοψε τα κρέατα και τα φέρνει στο τραπέζι.
• 4. Ο κήρυκα (ο οινοχόος) = γεμίζει τα κύπελλα τους με κρασί 
• · Το δείπνο του ξένου επικεντρώνεται στην πολυτέλεια του τραπεζιού και στην κίνηση των ανθρώπων που τους υπηρετούν.

· Στ. 150-153: Ο Τηλέμαχος, μετά το καλωσόρισμα της Αθηνάς, την οδηγεί σε απομονωμένο σημείο μέσα στο μέγαρο. Αυτό, από τη μια, φανερώνει την ντροπή που ένιωθε για την κατάσταση που επικρατούσε στο παλάτι του λόγω των μνηστήρων και από την άλλη, την προσπάθειά του να αντλήσει με ησυχία και χωρίς το άγρυπνο μάτι των μνηστήρων, πληροφορίες από τον ξένο για τον πατέρα του. Άλλωστε, εκείνη την εποχή, οι ταξιδιώτες ήταν αυτοί που μετάφεραν ειδήσεις και νέα, καθώς δεν υπήρχαν άλλοι τρόποι ενημέρωσης.

· Το δείπνο των μνηστήρων (στ. 162-170):

Το δείπνο των μνηστήρων δίνεται με λίγους στίχους, ενώ το μόνο που περιγράφεται εδώ είναι η βουλιμία και η αναίδεια τους κατά την διάρκεια του δείπνου. Έτσι ο Όμηρος θέλει να μας περιγράψει την σύναξη ανεύθυνων ανθρώπων που καλοπερνούν, χωρίς να νοιάζονται για τίποτε άλλο εκτός από το φαγητό, το πιοτό και τη διασκέδαση. 

· Η προκλητικότητα των μνηστήρων θα δώσει αφορμή στον Τηλέμαχο να ξεκινήσει την κουβέντα του με τον ξένο. 

· Το τραγούδι (στ. 171-173): Μέτα το δείπνο, οι μνηστήρες θεωρούσαν το τραγούδι απαραίτητο συμπλήρωμα της καλοπέρασης τους. Από την άλλη ο αοιδός τραγουδούσε από ανάγκα στους μνηστήρες, ο οποίος τους αντιπαθούσε και τους θεωρούσε παρείσακτους.

Έτσι ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΕΊΤΑΙ η σωτηρία τους στη ραψωδία χ από τη σφαγή των μνηστήρων και όλων αυτών που τους υπηρετούσαν πρόθυμα. 

• ΕΝΑΛΛΑΓΗ ΣΚΗΝΩΝ: Εναλλαγή σκηνής έχουμε όταν αλλάζει ένα από τα παρακάτω:

ο τόπος, τα πρόσωπα, ο τόπος μαζί με τα πρόσωπα  ή η χρονική στιγμή. (Βλ. τη θεωρία στο πλαίσιο, στη σελίδα 30)

• ΕΙΚΟΝΕΣ: Ολόκληρο το ομηρικό έπος είναι γεμάτο από εικόνες, περιγραφές δηλαδή που σχηματίζουν στο μυαλό μας την εντύπωση ότι βλέπουμε, ακούμε ή μυρίζουμε αυτό που περιγράφεται. Οι εικόνες αυτές χαρακτηρίζονται ως οπτικές, όταν τις βλέπουμε, οσφρητικές, όταν τις μυρίζουμε, ακουστικές, όταν τις ακούμε. Κάποιες οπτικές εικόνες μπορεί να είναι και κινητικές, όταν υπάρχει κίνηση του αντικειμένου ή προσώπου που περιγράφεται. Είναι συχνό δε το φαινόμενο να έχουμε συνδυασμό δηλ. οπτικοακουστική εικόνα.

Στην προηγούμενη ενότητα διακρίναμε την πρωτοπρόσωπη και την τριτοπρόσωπη αφήγηση. Όταν μια τριτοπρόσωπη αφήγηση περιλαμβάνει και περιγραφή, ονομάζεται Περιγραφική αφήγηση.

• ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: Διαβάζοντας το έπος, ζωντανεύει μπροστά μας η Μυκηναϊκή εποχή και σε σημεία, η Γεωμετρική εποχή(στους αναχρονισμούς). Παρακολουθούμε πώς ντύνονταν, τι έτρωγαν, πώς διασκέδαζαν, τι αντικείμενα χρησιμοποιούσαν. Όλα αυτά τα στοιχεία ονομάζονται Πολιτιστικά και πρέπει να μάθουμε να τα εντοπίζουμε στο κείμενο. Συγκεκριμένα, υπάρχουν

1. Στοιχεία κοινωνικής ζωής (διασκέδαση, έθιμα, συνήθειες, πολιτική οργάνωση κ.ά.) και

2. Στοιχεία υλικού πολιτισμού (οικιακά σκεύη, ένδυση, είδη διατροφής, είδη οπλισμού, μέρη ανακτόρου, έπιπλα κ.α. Ο εντοπισμός πολιτιστικών στοιχείων είναι και αυτός ζητούμενος σε ένα διαγώνισμα. Το συγκεκριμένο απόσπασμα είναι γεμάτο με πολιτιστικά στοιχεία που μας δείχνουν τον τρόπο διασκέδασης, το υπηρετικό προσωπικό του ανακτόρου, την μορφή που είχαν τα συμπόσια, τα φαγητά που έτρωγαν κ.α. Ακόμα και η φιλοξενία θεωρείται πολιτιστικό στοιχείο.

Χαρακτηρισμοί:

• Τηλέμαχος: αγανακτισμένος, θλιμμένος, δυστυχισμένος, ανήμπορος, νιώθει μοναξιά, απέχει από τη διασκέδαση, ευγενικός με τον ξένο, ευαίσθητος, διακριτικός, φιλόξενος
• Μνηστήρες: αγέρωχοι, υπεροπτικοί, αλαζόνες, ανεύθυνοι, αναιδείς, τους απασχολεί μόνο η καλοπέραση

Αφηγηματικοί τρόποι
Οι αφηγηματικοί τρόποι που χρησιμοποιούνται στην ενότητα είναι η αφήγηση και η περιγραφή. Η
οπτική γωνία της αφήγησης από πρωτοπρόσωπη ή δραματική (συμβούλιο θεών ) γίνεται
τριτοπρόσωπη , η οποία όμως περιέχει πολλά περιγραφικά στοιχεία .
Παράδειγμα: Ο ποιητής αφηγείται την υποδοχή της θεάς από τον Τηλέμαχο , ενώ
περιγράφει και το χώρο(έπιπλα και αντικείμενα )

Στοιχεία πολιτισμού
α. στοιχεία υλικού πολιτισμού
ενδυμασία : σαντάλια
ανάκτορο: εξώθυρα-αυλόπορτα , το μεγάλο δώμα
έπιπλα: τραπέζι για φαγητό , θήκη για τα δόρατα, θρόνος, σκαμνί για τα πόδια
οικιακά σκεύη : κρατήρες , λαγήνι, λεβέτι, κούπες χρυσές , πλεχτά πανέρια
χρηστικά αντικείμενα: τομάρια βοδιών, σφουγγάρια τρυπητά , ύφασμα μαλακό
είδη διατροφής: ψωμί , κρέας , κρασί
είδη οπλισμού: κοντάρι –δόρυ
είδη ψυχαγωγίας: κιθάρα ,πεσσοί
υλικά : ξύλο , χαλκός, χρυσός

β. κοινωνική και πολιτική οργάνωση, θεσμοί
κοινωνική διαστρωμάτωση (κοινωνικές τάξεις): βασιλιάς –ευγενείς –δούλοι (από τη
συμπεριφορά των μνηστήρων φαίνεται ο ξεπεσμός του θεσμού της βασιλείας στην ομηρική
εποχή . Επίσης, η μεταχείριση των δούλων ήταν ανθρώπινη , θεωρούνταν μέλη της
οικογένειας αλλά κατώτερα και βέβαια ο κύριος τους είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου)
συμπόσια
φιλοξενία : ο θεσμός της πατροπαράδοτης ξενίας ήταν ιερός και ακατάλυτος . Τους ξένους
προστάτευε ο ίδιος ο Δίας ως θεός της φιλοξενίας( Ξένιος Δίας). Η φιλοξενία ήταν λειτουργία
θρησκευτική αλλά και κοινωνική και ήταν αναγκαία σε κοινωνίες , όπου δεν υπήρχαν
καταλύματα και νόμοι για να προστατεύουν τους ταξιδιώτες και εμπόρους και στις οποίες οι
ανάγκες της πληροφόρησης καλύπτονταν από τις ειδήσεις που έφερνε ο ξένος .
Η φιλοξενία περιλαμβάνει διαδοχικές ενέργειες που επαναλαμβάνονται σταθερά σε κάθε
περίπτωση .Γι ‘ αυτό και μιλάμε για το τυπικό της φιλοξενίας ,το οποίο περιλαμβάνει τις
παρακάτω ενέργειες :

1. εγκάρδια υποδοχή (με προσφώνηση και χειραψία με το δεξί χέρι) και πρόσκληση σε
φιλοξενία . Αν ο ξένος έχει δόρυ , άρμα ή άλογα φροντίζουν να τακτοποιηθεί.
2. προσφορά λουτρού . Αφού οι δούλες λούσουν τον ξένο και τον αλείψουν με λάδι , τον
ντύνουν με καθαρά ρούχα.
3. παράθεση πλούσιου γεύματος . Ο ξένος τοποθετείται σε τιμητική θέση και τον φιλεύουν με
εκλεκτή μερίδα φαγητού και ποτού. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις διοργανώνονται προς τιμήν
του ξένου γιορτές με μουσική ή αθλητικοί αγώνες
4. ερωτήσεις προς το φιλοξενούμενο (ποιος είναι , από πού έρχεται και τι θέλει)
5. ικανοποίηση του αιτήματος του ξένου
6. προσφορά διαμονής για όσες μέρες ζητήσει ο ξένος
7. αποχαιρετισμός με ανταλλαγή δώρων ως επισφράγιση της φιλίας από φιλοξενία , η οποία
κληροδοτούνταν και στις επόμενες γενιές
κοινωνική διαστρωμάτωση (κοινωνικές τάξεις): βασιλιάς –ευγενείς –δούλοι (από τη
συμπεριφορά των μνηστήρων φαίνεται ο ξεπεσμός του θεσμού της βασιλείας στην ομηρική
εποχή . Επίσης, η μεταχείριση των δούλων ήταν ανθρώπινη , θεωρούνταν μέλη της
οικογένειας αλλά κατώτερα και βέβαια ο κύριος τους είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου)
συμπόσια
φιλοξενία : ο θεσμός της πατροπαράδοτης ξενίας ήταν ιερός και ακατάλυτος . Τους ξένους
προστάτευε ο ίδιος ο Δίας ως θεός της φιλοξενίας( Ξένιος Δίας). Η φιλοξενία ήταν λειτουργία
θρησκευτική αλλά και κοινωνική και ήταν αναγκαία σε κοινωνίες , όπου δεν υπήρχαν
καταλύματα και νόμοι για να προστατεύουν τους ταξιδιώτες και εμπόρους και στις οποίες οι
ανάγκες της πληροφόρησης καλύπτονταν από τις ειδήσεις που έφερνε ο ξένος .